02 maj '18

Prawnik Zawiercie: Prawo pierwotne Unii Europejskiej

Kategoria 
Autor Tomasz Kowalczyk
0 comments

Prawnik Zawiercie – Prawo pierwotne Unii Europejskiej

 Prawnik Zawiercie – Porady prawne Zawiercie – SALVOIURE – www.salvoiure.pl

Prawo pierwotne pisane (prawo traktatowe)

Jak już wskazano, prawo pierwotne nazywane jest także prawem statutowym, gdyż traktaty założycielskie Unii Europejskiej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej pełnią funkcję ich statutów jako organizacji międzynarodowych (względnie struktury integracyjnej). Stąd też utrzymuje się pogląd o podwójnej naturze prawa pierwotnego – w wymiarze zewnętrznym jest to prawo wywodzące się z prawa międzynarodowego, w wymiarze wewnętrznym natomiast są to akty o charakterze konstytucyjnym, a więc regulujące zasady funkcjonowania struktur integracyjnych. Na prawo pierwotne składają się więc traktaty zawierane przez państwa członkowskie – z prawnego punktu widzenia są to zwyczajne umowy międzynarodowe, jednakże jedynie początkowo zawierane w sposób uregulowany Konwencją wiedeńską o prawie traktatów. Obecnie tryb zmiany traktatów opisany jest w artykule 48 Traktatu o Unii Europejskiej[1].

Europejskie prawo pierwotne (traktatowe), charakteryzuje się między innymi następującymi cechami: pierwszeństwem (nadrzędnością) oraz bezpośrednim skutkiem norm (bezpośrednią skutecznością). Cechy te są jednakże uznawane są powszechnie za zasady systemowe całego wspólnotowego porządku prawnego[2]. Pierwszeństwo prawa wspólnotowego oznacza, że w sytuacji gdy przepisy prawa państwa członkowskiego są sprzeczne z (bezpośrednio skutecznymi) przepisami prawa wspólnotowego, wówczas sąd państwa członkowskiego jest obowiązany rozstrzygnąć te kolizje zgodnie z zasadą pierwszeństwa zdefiniowaną przez ETS[3]. Jednocześnie, w razie konfliktu norm prawnych z zakresu prawa pierwotnego i prawa wtórnego, pierwszeństwo przysługuje prawu pierwotnemu. Podkreśla się w doktrynie i orzecznictwie, że bezpośredni skutek powodują te przepisy prawa wspólnotowego, które: 1) są jasne i precyzyjne, 2) są bezwarunkowe, 3) jeżeli podlegają wykonaniu przez państwa członkowskie lub instytucje Unii, nie przyznają tym podmiotom kompetencji do działania na zasadzie władzy dyskrecjonalnej[4]. Problematyka ta zostanie omówiona szerzej w czwartym rozdziale niniejszej pracy.

Do źródeł pisanych prawa pierwotnego zalicza się:

  1. traktaty założycielskie ustanawiające poszczególne Wspólnoty Europejskie / Unię Europejską:
  • Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (tzw. Traktat Paryski) – podpisany 18 kwietnia 1951 r. w Paryżu (wszedł w życie 23 lipca 1952 r.; wygasł 23 lipca 2002 r.);
  • Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (tzw. Traktat Rzymski) – podpisany 25 marca 1957 r. w Rzymie (wszedł w życie 1 stycznia 1958 r.) – (Dz. U. z 2004 r., Nr 90, poz. 864/2);
  • Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (tzw. Traktat Rzymski) – podpisany 25 marca 1957 r. w Rzymie (wszedł w życie 1 stycznia 1958 r.) – (Dz. U. z 2004 r., Nr 90, poz. 864/3);
  • Traktat o Unii Europejskiej – podpisany 7 lutego 1992 r. w Maastricht – (Dz. U. z 2004 r., Nr 90, poz. 864/30);
  1. umowy zawarte między państwami członkowskimi zmieniające traktaty założycielskie:
  • Jednolity Akt Europejski – podpisany 17 lutego 1986 r. (Luksemburg) oraz 28 lutego 1986 r. (Haga) (wszedł w życie 1 lipca 1987 r.) – (Dz. U. z 2004 r., Nr 90, poz. 864/5);
  • Traktat z Amsterdamu zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i niektóre związane z nimi akty (tzw. Traktat Amsterdamski) – podpisany 2 października 1997 r. (wszedł w życie 1 maja 1999 r.) – (Dz. U. z 2004 r., Nr 90, poz. 864/31);
  • Traktat z Nicei zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i niektóre związane z nimi akty (tzw. Traktat Nicejski) – przyjęty 11 grudnia 2000 r. i podpisany 26 lutego 2001 r. (wszedł w życie 1 lutego 2003 r.) – (Dz. U. z 2004 r., Nr 90, poz. 864/32);
  • Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (tzw. Traktat Lizboński) – podpisany 13 grudnia 2007 r. (wszedł w życie 1 grudnia 2009 r.) – (Dz. U. z 2009 r., Nr 203, poz. 1569);

III. traktaty uzupełniające, wprowadzające zmiany sektorowe do traktatów założycielskich:

  • Traktat ustanawiający jednolitą Radę i jednolitą Komisję Wspólnot Europejskich (tzw. traktat o fuzji) – 8 kwietnia 1965 r.;
  • Traktat zmieniający niektóre postanowienia budżetowe Traktatów ustanawiających Wspólnoty Europejskie i Traktatu ustanawiającego Jedną Radę i Jedną Komisję Wspólnot Europejskich – 22 kwietnia 1970 r.;
  • Traktat zmieniający niektóre postanowienia finansowe Traktatu ustanawiającego Europejskie Wspólnoty Gospodarcze oraz Traktatu ustanawiającego Jedną Radę i Jedną Komisję Wspólnot Europejskich – 22 lipca 1975 r.;
  • Akt dotyczący wyboru przedstawicieli do Zgromadzenia w powszechnych wyborach bezpośrednich – 20 września 1976 r.;
  1. traktaty akcesyjne:
  • Traktat o przystąpieniu Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii z 1972 r. (wszedł w życie w 1973 r.);
  • Traktat o przystąpieniu Grecji z 1979 r. (wszedł w życie w 1981 r.);
  • Traktat o przystąpieniu Hiszpanii i Portugalii z 1985 r. (wszedł w życie w 1986 r.);
  • Traktat o przystąpieniu Austrii, Finlandii i Szwecji z 1994 r. (wszedł w życie w 1995 r.);
  • Traktat ateński z 2003 r. – pełna nazwa: Traktat między Królestwem Belgii, Królestwem Danii, Republiką Federalną Niemiec, Republiką Grecką, Królestwem Hiszpanii, Republiką Francuską, Irlandią, Republiką Włoską, Wielkim Księstwem Luksemburga, Królestwem Niderlandów, Republiką Austrii, Republiką Portugalską, Republiką Finlandii, Królestwem Szwecji, Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej) a Republiką Czeską, Republiką Estońską, Republiką Cypryjską, Republiką Łotewską, Republiką Litewską, Republiką Węgierską, Republiką Malty, Rzecząpospolitą Polską, Republiką Słowenii, Republiką Słowacką dotyczący przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej do Unii Europejskiej; (wymieniony wcześniej tzw. Traktat Akcesyjny; wszedł w życie 1 maja 2004 r.);
  • Traktat o przystąpieniu Bułgarii i Rumunii z 2005 r. (wszedł w życie w 2007 r.);
  • Traktat o przystąpieniu Chorwacji z 2012 r.;
  1. protokoły (załączniki) załączone do traktatów (np. Protokół w sprawie Antyli Niderlandzkich z 1962 czy Protokół nr 36 w sprawie przywilejów i immunitetów Wspólnot Europejskichz 1965 r.).

Traktaty założycielskie Unii mają podstawowy, konstytutywny charakter. Zostaje on podkreślony m.in. przez te postanowienia, które przewidują, że ich zmiana może następować jedynie w sposób w nich przewidziany[5]. Wzajemne relacje obu Traktatów określa art. 1 ust. 3 TUE, który wskazuje wyraźnie, że „podstawę Unii stanowi niniejszy Traktat oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (zwane dalej <<Traktatami>>). Oba te Traktaty mają taką samą moc prawną […]”. Podobne sformułowanie zawarte jest także w art. 1 ust. 2 TFUE. Natomiast w ust. 1 tego postanowienia określa się przedmiot regulacji Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, wskazując, że „organizuje on funkcjonowanie Unii i określa dziedziny, granice i warunki wykonywania jej kompetencji”. Uzasadnieniem dla obowiązywania obu Traktatów ma więc być to, że Traktat o Unii Europejskiej zawiera ogólne postanowienia odnoszące się do tej organizacji, podczas gdy Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej reguluje kwestie bardziej szczegółowe dotyczące m.in. kategorii i dziedzin kompetencji, niedyskryminacji i obywatelstwa, polityk i działań, instytucji i organów, wzmocnionej współpracy[6]. Tak naprawdę podział materii wiązał się z tym, że ostatni przyjęty akt prawa pierwotnego – Traktat z Lizbony – jako typowy traktat rewizyjny wprowadził zmiany do obowiązujących przepisów, a zatem Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Skoro zaś jednym z głównych założeń reformy miało być przekształcenie Unii w jednolitą organizację międzynarodową zdecydowano się zastąpić drugi z nich Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Był to więc niejako zbieg przymusowy, a nie podyktowany korzyściami wynikającymi z takiego nieco sztucznego rozdziału materii. W każdym razie między omawianymi Traktatami nie zachodzi relacja lex specialis – lex generalis, są to bowiem uzupełniające się grupy przepisów, tworzące pewną funkcjonalną całość. Argumentem przeciwko uznawaniu TUE za pewnego rodzaju „traktat podstawowy” jest również to, że istnieje możliwość zastosowania uproszczonych procedur zmiany niektórych jego postanowień (zwłaszcza dotyczących Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa)[7].

Jeśli chodzi o Euratom, to w Traktacie z Lizbony nie zdecydowano się na włączenie go w ramy prawne Unii Europejskiej. W związku z tym Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej nadal obowiązuje jako samodzielny akt prawa pierwotnego. Warto jednak zauważyć, że w deklaracji nr 54 załączonej do Traktatu z Lizbony grupa państw (Niemcy, Irlandia, Węgry, Austria i Szwecja) zwraca uwagę na to, że główne postanowienia Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej nie podlegały znaczącym zmianom od jego wejścia w życie i zachodzi potrzeba ich aktualizacji. W związku z tym popierają zamysł jak najszybszego zwołania Konferencji Międzyrządowej w celu dokonania zmian w tym Traktacie[8].

Protokoły i załączniki dołączone do traktatów mają rangę prawa pierwotnego na podstawie art. 51 TUE, który przewiduje, że stanowią one ich integralną część. Głównym powodem ich przyjmowania jest to, że protokoły i załączniki zawierają bardzo szczegółowe, czasem wręcz techniczne regulacje i trudno byłoby nimi obciążać główny korpus traktatów. Ponadto w doktrynie zauważa się, że protokół jest tą formą prawną, którą układające się strony traktują z większym dystansem, stąd stosuje się je przy regulacji delikatnych i spornych kwestii politycznych[9]. Jeśli natomiast chodzi o deklaracje załączone do traktatów, to należy rozróżnić deklaracje przyjęte przez konferencję oraz deklaracje poszczególnych państw członkowskich. Tylko te pierwsze należy traktować jako deklaracje interpretacyjne mające rangę prawa pierwotnego (pod warunkiem, że dotyczą traktatów założycielskich, zostały przyjęte przez wszystkie państwa i nie mają charakteru technicznego, np. dotyczą zapowiedzi reform)[10].

Ranga traktatów akcesyjnych jako aktów prawa pierwotnego wynika z tego, że wprowadzają one zmiany do traktatów założycielskich, zwłaszcza do ich postanowień instytucjonalnych, a także czasowe wyłączenia zastosowania traktatów w niektórych dziedzinach (okresy przejściowe). Traktaty akcesyjne mają podwójną naturę – z jednej bowiem strony dotyczą przystąpienia do Unii Europejskiej nowego państwa oraz określają warunki jego członkowstwa, z drugiej natomiast wprowadzają zmiany do traktatów założycielskich i z tego punktu widzenia są traktatami rewizyjnymi. Należy przy tym zauważyć, że traktat akcesyjny w szerokim tego słowa znaczeniu składa się z traktatu o przystąpieniu, aktu dotyczącego warunków przystąpienia (mają one rozbudowany charakter) oraz protokołów i załączników[11].

Kolejna grupa aktów prawnych jest zaliczana do prawa pierwotnego z uwagi na ich rolę. Polega ona na tym, że dokonują one zmian lub uzupełnień w traktatach założycielskich. Muszą zatem posiadać taką samą rangę. Warto przy tym zauważyć, że zdecydowana większość z podanych aktów prawnych nie ma samodzielnego charakteru w tym znaczeniu, że ich postanowienia zostały włączone do traktatów założycielskich[12].

 

Prawo pierwotne niepisane (zasady ogólne prawa oraz prawo zwyczajowe)

Zasady ogólne prawa od dawna uważane są za jedno z głównych źródeł prawa międzynarodowego publicznego. Artykuł 38 pkt 1 (c) Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości[13] (integralna część Karty Narodów Zjednoczonych[14]) wymienia (wzorem Statutu Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej z 16 grudnia 1920 r.[15]) „ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane” jako jedną z podstaw orzekania przez MTS w przedłożonych mu przez państwa sporach. Ogólne zasady prawa wymienione zostały po umowach międzynarodowych i zwyczaju, ale przed „środkami pomocniczymi do ustalania norm prawa”, jakimi są orzecznictwo sądów i nauka prawa międzynarodowego[16].

Jakkolwiek istota ogólnych zasad prawa nie została do końca jednoznacznie wyjaśniona, to zdaje się przeważać opinia, że należy ich poszukiwać w systemach prawnych różnych państw świata; panuje zaś zgoda co do tego, że do zasad tych należą takie jak nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet, res transit cum suo onere, ne bis in idem, audiatur et a/tera pars, zasady słuszności czyli sprawiedliwości (equity) i zapewne wiele innych[17].

Traktaty wspólnotowe nie zawierają postanowienia na wzór art. 38 Statutu MTS. W literaturze prawa europejskiego pod pojęciem ogólnych zasad prawa rozumie się zarówno zasady ogólne zawarte w traktatach założycielskich, jak i zasady ogólne wspólne porządkom prawnym państw członkowskich[18]. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z zasadami, które bezpośrednio – jako zasady traktatowe – ujęte zostały w prawie pierwotnym wspólnotowym. Do tej grupy zasad zalicza się przede wszystkim zasadę solidarności, zasadę niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową oraz zasadę subsydiarności[19].

W drugim przypadku chodzi o niepisane zasady prawa wspólnotowego, których istnienie i treść muszą być dopiero ustalone. Ustalania istnienia i treści „ogólnych zasad prawa” w powyższym rozumieniu musiał się podjąć – w trakcie swego orzecznictwa – Europejski Trybunał Sprawiedliwości.  Zasady te należą do tzw. niepisanych źródeł prawa. Należy zauważyć, iż żaden system prawny nie jest kompletny w tym znaczeniu, że w prawie pisanym odnajdziemy rozwiązanie każdego problemu, który pojawia się przed sądem. To stwierdzenie można odnieść zwłaszcza do traktatów ustanawiających Wspólnoty Europejskie, które były wyrazem licznych kompromisów i nie rozstrzygały wielu kwestii, pozostawiając je praktyce[20]. W rezultacie Trybunał został „zmuszony” do wypełniania luk w ich regulacjach przy pomocy zasad ogólnych. Nie ma również wątpliwości co do tego, że Trybunał chciał zapewnić spójność i jednolitość stosowania prawa wspólnotowego przez państwa członkowskie. Rozwijanie zasad ogólnych prawa mogło okazać się pomocne w tym względzie. Widać to w szczególności na przykładzie zasad pierwszeństwa i bezpośredniego skutku prawa unijnego w krajowych porządkach prawnych (opisanych szerzej w kolejnym rozdziale).

Podstawa traktatowa dla tak aktywnej, wręcz prawotwórczej roli ETS, nie była i nadal nie jest szeroko zakreślona. Nie oznacza to jednak, że nie zawierają one żadnego uzasadnienia dla rozwoju zasad ogólnych prawa Unii. W literaturze podkreślano, że taką samą podstawę stanowiły trzy postanowienia Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (obecnie TFUE)[21].

Pierwszym z nich był przepis art. 220 TWE (obecnie art. 19 TUE), który przewidywał, że Trybunał zapewnia poszanowanie prawa w interpretacji i stosowaniu niniejszego Traktatu (obecnie przewiduje się taką kompetencję ETS w stosunku do obu Traktatów tzn. TUE i TFUE). Przyjmuje się, że częścią owego prawa, którego wykładnie i stosowanie zapewnia Trybunał, są również zasady ogólne. Takie rozumienie przepisu art. 220 TWE potwierdził Trybunał w orzeczeniu z 5 marca 1996 roku w sprawach Brasserie du Pecheur S.A. v. RFN oraz The Queen v. Secretary od State for Transport, ex parte Fantortame Ltd i inni[22]. Stwierdził tam, że ,,skoro Traktat nie zawiera postanowienia, które wyraźnie regulowałoby skutki naruszenia prawa wspólnotowego przez państwa członkowskie, do Trybunału należy […] rozstrzygnięcie tego zagadnienia zgodnie z ogólnie uznanymi metodami interpretacji, w szczególności przez odniesienie się do podstawowych zasad wspólnotowego systemu prawa oraz tam, gdzie to konieczne, do ogólnych zasad wspólnych systemom prawnym państw członkowskich[23].

Za drugą podstawę traktatową uznawano przepis art. 240 TWE (obecnie art. 263 TFUE), który wśród podstaw stwierdzenia nieważności aktu prawa wtórnego wymieniał ,,naruszenie niniejszego Traktatu lub jakiegokolwiek postanowienia prawnego odnośnie do jego stosowania” (obecnie: ,,naruszenie Traktatów lub jakiejkolwiek reguły prawnej związanej z ich stosowaniem”). Ostatni zwrot jest dostatecznie szeroki, aby objąć nim także zasady ogólne[24].

Trzecią podstawę traktatową stanowił art. 288 ustęp 2 TWE (obecnie art. 340 ustęp 2 TFUE), który reguluje kwestię odpowiedzialności pozaumownej Wspólnoty (obecnie Unii). W jego treści znajdujemy wyraźne odniesienie do zasad ogólnych wspólnych dla systemów prawnych państw członkowskich. Cytowane trzy przepisy zawierają więc wskazówkę, że dla twórców traktatów system źródeł prawa w obrębie prawa unijnego obejmuje coś więcej niż jedynie źródła prawa pisanego[25].

W literaturze najczęściej wymienia się trzy kategorie zasad ze względu na kryterium ich pochodzenia:[26]

  1. a) zasady wywodzące się z prawa międzynarodowego,
  2. b) zasady specyficzne dla prawa wspólnotowego (obecnie unijnego);
  3. c) zasady wspólne dla systemów prawnych państw członkowskich.

Za odrębną kategorię zasad uznaje się także prawa podstawowe.

Potwierdzenie istnienia tych trzech głównych źródeł zasad znajdujemy w orzecznictwie Trybunału. Jeśli chodzi o pierwszą kategorię, Trybunał rzadko odwołuje się do zasad ogólnych prawa międzynarodowego lub do zwyczaju. Nie oznacza to jednak, że nie mają one żadnego znaczenia w porządku prawnym Unii Europejskiej. Po prostu Trybunał dość krytycznie podchodzi do ich przydatności dla prawa unijnego, sięgając po te z nich, które są zgodne z celami integracyjnymi. Działa tu proces tzw. „filtracji”, który chroni nienaruszalność spójności systemu unijnego. Wyraźnie natomiast za źródło zasad ogólnych uznaje międzynarodowe konwencje, opracowane lub podpisane przez wszystkie państwa członkowskie[27], w szczególności zaś Konwencja Europejska o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności[28].

Zasady własne prawa wspólnotowego (obecnie unijnego) są opracowywane przez Trybunał przede wszystkim na podstawie traktatów założycielskich, przy uwzględnieniu ich głównych założeń i celów. Na przykład, przepis art. 12 TWE, który zawierał zakaz dyskryminacji na przynależność państwową (obecnie taki zakaz zawiera art. 18 TFUE), został potraktowany przez Trybunał jako podstawa dla rozwoju ogólnej zasady, która zakazuje arbitralnej dyskryminacji z jakiegokolwiek powodu.

Zasady wspólne dla systemów prawnych państw członkowskich są uznawane za główne źródło inspiracji przy formułowaniu zasad ogólnych. Chodzi tu o zasady przyjęte przez ustawodawstwo, doktrynę i orzecznictwo państw członkowskich; niekiedy ich początki można odnaleźć już w prawie rzymskim. Zasady ogólne są więc tym szczególnym obszarem, w którym prawo krajowe może przyczynić się do rozwoju prawa Unii Europejskiej[29].

Metoda stosowana przez Trybunał przy ustaleniu zasad ogólnych wspólnych systemom prawnym państw członkowskich opiera się na porównaniu regulacji obowiązujących w poszczególnych państwach członkowskich. Zwykle jest ono przeprowadzane przez rzeczników generalnych w ich opiniach, a Trybunał na tej podstawie wyprowadza daną zasadę ogólną. Zdarza się, że sam Trybunał dokonuje przeglądu regulacji obowiązujących w poszczególnych państwach członkowskich. W pozostałych sprawach po prostu stwierdza istnienie danej zasady ogólnej bez powoływania się na jej źródło. Jeśli natomiast po raz kolejny wypowiada się na temat zasady, odnosi się do poprzednich orzeczeń, co ma podkreślać jej unijny charakter. Dana zasada nie musi przy tym występować we wszystkich państwach członkowskich, aby Trybunał mógł uznać ją za zasadę ogólną. Trybunał nie powinien kierować się tu kryterium arytmetycznym, lecz jakościowym, w związku z czym nieraz tylko kilka tradycji stanie się źródłem inspiracji prawotwórczej. Trudno natomiast byłoby dopuścić sytuację, w której zasada występowałaby tylko w jednym państwie członkowskim, skoro ma być ona wspólną zasadą[30].

Należy zarazem zauważyć, że z momentem przyjęcia danej zasady jako zasady ogólnej prawa Unii Europejskiej staje się ona niezależnym źródłem tego prawa i funkcjonuje odrębnie od zasady występującej w porządku prawnym (międzynarodowym lub krajowym), z którego została zaczerpnięta[31]. Mamy tu zatem do czynienia z sytuacją, w której zasady i pojęcia wyprowadzane z systemów prawnych państw członkowskich „wracają” do nich wzbogacone wartością nadaną im przez Trybunał. Wówczas jednak mogą mieć inne znaczenie lub zakres zastosowania. Warto także podkreślić, że dana zasada zostanie uznana za zasadę ogólną prawa Unii Europejskiej tylko wówczas, gdy jest zgodna ze „strukturą i celami Unii”. Trybunał dokonuje tu zatem oceny z punktu widzenia potrzeb unijnego porządku prawnego[32].

Ostatnią kategorią zasad ogólnych prawa unijnego są prawa podstawowe. Jak już zostało wyżej wskazane, sam Trybunał przyznał im taki status, zaś państwa członkowskie potwierdziły go w Traktacie z Maastricht w art. 6 ustęp 2 Traktatu o Unii Europejskiej (obecnie art. 6 ust. 3 TUE) . Początkowo swoją legitymację do działania w tym zakresie oparł na tradycji konstytucyjnej ochrony praw człowieka wspólnej dla państw członkowskich. Zdaniem Trybunału tradycja ta wiąże także Wspólnotę (obecnie Unię). W kolejnych orzeczeniach dodał do tego źródła inspiracji jeszcze jedno – „międzynarodowe traktaty ochrony praw człowieka, przy których państwa współpracowały lub których są stronami”[33]. W praktyce powoływane są w tym kontekście Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Pakty Praw Człowieka, konwencje MOP, Europejska Karta Socjalna itp.

Trybunał nie określa wprost, jakie miejsce w hierarchii źródeł prawa unijnego zajmują zasady ogólne. W tym zakresie odnajdziemy jedynie pośrednie stwierdzenia Trybunału, wskazujące na wyższość zasad nad aktami prawa wtórnego. Te drugie muszą bowiem być zgodne z zasadami ogólnymi prawa w Unii Europejskiej. W przeciwnym razie Trybunał orzeka o nieważności aktu prawa wtórnego, bądź też niektórych jego postanowień. W doktrynie próbuje się bliżej określić miejsce zasad ogólnych w porządku prawnym Unii Europejskiej[34]. Wątpliwości nie budzi ich usytuowanie wobec prawa wtórnego. Z orzecznictwa Trybunału wynika bowiem wyraźnie, że zasady ogólne mają wyższą od niego rangę. Problem powstaje przy określeniu statusu zasad wobec prawa pierwotnego. Dominują tu dwa stanowiska. Według pierwszego z nich, prawo pierwotne zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii źródeł prawa unijnego, pośrodku należy umieścić zasady ogólne, a na „samym dole” prawo wtórne. Natomiast drugie, które dominuje w doktrynie polskiej, nadaje zasadom ogólnym status prawa pierwotnego niepisanego. Podkreśla się zarazem, że zasady nie są w stanie doprowadzić do uchylenia prawa traktatowego. Za bardziej trafny należy uznać drugi z podanych poglądów, skoro akty prawa wtórnego muszą być zgodne z zasadami ogólnymi. Ponadto same zasady nie mogą być sprzeczne z postanowieniami traktatów, co również przemawia za nadaniem im takiej samej rangi[35].

Zasady ogólne pełnią bardzo ważną rolę w porządku prawnym Unii Europejskiej. Przede wszystkim są pomocne przy interpretacji postanowień traktatów i aktów prawa wtórnego. Stanowią także wskazówki interpretacyjne dla sądów państw członkowskich w zakresie wykładni przepisów prawa wewnętrznego tych państw, które stanowią implementację prawa unijnego (funkcja interpretacyjna). Zasady służą również wypełnianiu luk występujących w postanowieniach aktów prawa unijnego (funkcja wypełniania luk w systemie prawa)[36]. Należy zauważyć, że wymienione funkcje pozostają ze sobą w ścisłym związku, bowiem ewentualne braki w regulacjach prawa pierwotnego i wtórnego są odkrywane (i uzupełniane) w trakcie ich interpretacji. Ponadto zasady ogólne są pomocne przy dokonywaniu oceny legalności aktów i działań instytucji unijnych oraz państw członkowskich, zwłaszcza gdy chodzi o środki służące implementacji prawa unijnego (funkcja korygująca). Wreszcie przenikają one do prawa krajowego i mają wpływ na jego regulację. Tym samym są punktem odniesienia podczas prac legislacyjnych (funkcja kreacyjna). Należy zatem stwierdzić, że zasady ogólne pełnią ważną rolę w porządku prawnym Unii Europejskiej. Mają one nie tylko prawny, ale także praktyczny wymiar[37].

W skład niepisanego pierwotnego prawa wspólnotowego wchodzą również normy prawa zwyczajowego. Dla powstania normy prawa zwyczajowego niezbędne jest wystąpienie dwóch elementów. Niezbędna jest po pierwsze praktyka (usus) państw i po drugie przeświadczenie, że praktyka ta tworzy prawo (opinio iuris sive necessitatis lub po prostu opinio iuris)[38]. W prawie międzynarodowym zwyczaj (prawo zwyczajowe) odgrywa ogromną rolę, gdyż normy prawa zwyczajowego stanowią w istocie fundament powszechnego prawa międzynarodowego[39].

W literaturze prawa europejskiego pod pojęciem prawa zwyczajowego również rozumie się normy prawne powstałe w wyniku określonej praktyki państw członkowskich oraz opinio iuris, które uzupełniają lub zmieniają pisane prawo wspólnotowe. Jest oczywiście kwestia uzasadnienia występowania prawa zwyczajowego w prawie europejskim wspólnotowym, gdyż żaden przepis traktatowego prawa wspólnotowego nie wymienia zwyczaju (tak jak to ma miejsce w przypadku art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości). Sprawa ta jest oczywista dla zwolenników poglądu, że prawo wspólnotowe stanowi jedynie odgałęzienie prawa międzynarodowego, gdyż wówczas prawo wspólnotowe musi mieć ten sam system źródeł prawa co prawo międzynarodowe. Inne uzasadnienia to takie, że żaden porządek prawny nie może obejść się bez prawa zwyczajowego oraz, że wymagają tego ogólne zasady państwa prawnego[40].

Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości nie rozwinęło dotąd jakiejś doktryny dotyczącej prawa zwyczajowego. Praktyka w tym zakresie jest również uboga. W literaturze powszechnie przytacza się przykład zmiany przez normę zwyczajową postanowienia art. 2 Traktatu Fuzyjnego z 1965 r. Zgodnie z tym postanowieniem Rada składa się z przedstawicieli rządów państw członkowskich, a każdy rząd deleguje do niej jednego ze swych członków. W praktyce państwa członkowskie delegowały do Rady również sekretarzy stanu, a więc urzędników (niewątpliwie najwyższego szczebla). Przyjęto więc, że zgodnie z powstałą w wyniku tej praktyki normą zwyczajową, sekretarze stanu mogą być traktowani jako członkowie rządu, niezależnie od ich rzeczywistego statusu prawnego w ich państwach. Innym przykładem jest wykształcenie się w praktyce gremium pod nazwą „Zebrani w Radzie Przedstawiciele Rządów Państw Członkowskich”. Nie mamy tutaj do czynienia z instytucją wspólnotową, gdyż takiej żaden z traktatów założycielskich nie przewiduje. Jednak na forum tym, obradującym poza Radą – jako konferencja przedstawicieli rządów państw członkowskich – przyjmowane są uchwały i decyzje zarówno takie, które przewidziane są w prawie traktatowym, jak i podejmowane poza nim. Jak wynika z powyższego, prawo zwyczajowe odgrywa nieporównywalnie mniejszą rolę aniżeli ogólne zasady prawa[41].

 Prawnik Zawiercie – Porady prawne Zawiercie – SALVOIURE – www.salvoiure.pl

[1] J. Barcz, Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2006, s. 48.

[2] C. Mik, Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki. Tom I, Warszawa 2000, s. 69.

[3] A. Wróbel, Wprowadzenie do prawa Wspólnot Europejskich (Unii Europejskiej),

Kraków 2004, s. 145.

[4] ibidem, s. 146.

[5] J. Barcik, A. Wentkowska, Prawo Unii Europejskiej po Traktacie z Lizbony, Warszawa 2011, s. 175.

[6] R. Grzeszczak, Prawo pierwotne Unii Europejskiej [w:] Ustrój Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2009, s. 168.

[7] ibidem, s. 168 – 169.

[8]J. Barcz, Przewodnik po Traktacie z Lizbony, Warszawa 2008, s. 37.

[9] M. Ahlt, M. Szpunar, Prawo europejskie, Warszawa 2005, s. 30.

[10] A. Łazowski, Źródła prawa i ich tworzenie, [w:] Unia Europejska. Prawo instytucjonalne i gospodarcze, red. B. Wawrzyńczak – Jędryka, Warszawa 2008, s. 112.

[11] R. Grzeszczak, Prawo pierwotne…, op. cit., s. 170.

[12] ibidem, s. 171.

[13] Główny organ sądowy Organizacji Narodów Zjednoczonych (ang. International Court of Justice, fr. Cour Internationale de Justice); dalej jako: MTS.

[14] Karta Narodów Zjednoczonych, Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości i Porozumienie ustanawiające Komisję Przygotowawczą Narodów Zjednoczonych  (Dz. U. z 1947 r., Nr 23, poz. 90).

[15]Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (ang. Permanent Court of International Justice, fr. Cour permanente de Justice internationale) był pierwszym sądem międzynarodowym o zasięgu powszechnym, powołanym postanowieniami Paktu Ligi Narodów. Funkcjonował w oparciu o Statut Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, przewidzianego w artykule 14 Paktu Ligi Narodów (Dz. U. z 1923 r., Nr 106, poz. 839).

[16] J. Barcik, A. Wentkowska, Prawo Unii Europejskiej…, op. cit., s. 175.

[17] A. Łazowski, Źródła prawa…, op. cit., s. 114.

[18] J. Barcik, A. Wentkowska, Prawo Unii Europejskiej…, op. cit., s. 175.

[19] S. Biernat, Źródła prawa…, op. cit., s. 196.

[20] J. Maliszewska – Nienartowicz, System instytucjonalny…, op. cit., s. 263.

[21] J. Barcz, Prawo Unii Europejskiej…, op. cit., s. 109.

[22] Wyrok ETS z 5 marca 1996 r., w sprawach połączonych C–46/93 i C–48/93, Brasserie du Pêcheur S.A. przeciwko Niemcom oraz Regina przeciwko Secretary of State for Transport, ex parte: Factortame i inni, Zb. Orz. 1996, s. 1029.

[23] R. Grzeszczak, Prawo pierwotne…, op. cit., s. 173.

[24] ibidem, s. 173 – 174.

[25] J. Maliszewska – Nienartowicz, System instytucjonalny…, op. cit., s. 264.

[26] S. Biernat, Źródła prawa…, op. cit., s. 197.

[27] J. Maliszewska – Nienartowicz, System instytucjonalny…, op. cit., s. 265.

[28] Europejska Konwencja Praw Człowieka (pełna nazwa: Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, w skrócie „Konwencja Europejska” lub EKPC) – umowa międzynarodowa z zakresu ochrony praw człowieka zawarta przez państwa członkowskie Rady Europy. Konwencja została otwarta do podpisu 4 listopada 1950 r., a po uzyskaniu niezbędnych 10 ratyfikacji weszła w życie 3 września 1953 r.; Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284).

[29] R. Grzeszczak, Prawo pierwotne…, op. cit., s. 174.

[30] S. Biernat, Źródła prawa…, op. cit., s. 199.

[31] J. Maliszewska – Nienartowicz, System instytucjonalny…, op. cit., s. 266.

[32] ibidem.

[33] R. Grzeszczak, Prawo pierwotne…, op. cit., s. 175.

[34] ibidem, s. 175 – 176.

[35] S. Biernat, Źródła prawa…, op. cit., s. 200.

[36] A. Wróbel, Zasady ogólne (podstawowe) prawa Unii Europejskiej, [w:] Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, red. A. Wróbel, Kraków 2005, s. 106.

[37] ibidem, s. 107 – 108.

[38] J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2007, s. 93.

[39] J. Maliszewska – Nienartowicz, System instytucjonalny…, op. cit., s. 268.

[40] R. Grzeszczak, Prawo pierwotne…, op. cit., s. 177.

[41] M. Ahlt, M. Szpunar, Prawo europejskie…, op. cit., s. 33.

Zostaw odpowiedź